Vượt bão cắt giảm lao động và bài toán an sinh xã hội cho người lao động

Làn sóng đơn hàng sụt giảm trên thị trường toàn cầu đã tạo ra sức ép lớn chưa từng có lên các ngành công nghiệp mũi nhọn của Việt Nam như dệt may và da giày. Nhiều thị trường nhập khẩu lớn như Mỹ và Châu Âu đã có nhiều chính sách thay đổi, khiến đơn hàng xuất khẩu bị ảnh hưởng nặng nề.

Từ "nhiệt kế thị trường"

Các doanh nghiệp trong ngành dệt may, da giày, và chế biến gỗ buộc phải thực hiện các giải pháp cắt giảm chi phí. Tình trạng phổ biến hiện nay là giảm giờ làm, cho công nhân nghỉ luân phiên, và chấm dứt hợp đồng lao động đối với các hợp đồng ngắn hạn.

Sức ép này có tầm ảnh hưởng lớn hơn nhiều so với các quốc gia phát triển, do Việt Nam duy trì một lực lượng sản xuất thâm dụng lao động khổng lồ. Tổng số lao động trực tiếp và gián tiếp trong ngành dệt may và da giày đã tạo việc làm cho trên 4 triệu người lao động. Để so sánh, tổng số lao động trong ngành dệt may và may mặc tại Liên minh Châu Âu (EU) chỉ khoảng 1.3 triệu người.

Ông Trương Văn Cẩm, Tổng Thư ký Hiệp hội Dệt may Việt Nam, cho rằng sự chênh lệch này cho thấy, sự sụt giảm đơn hàng, thay đổi chính sách nào cũng sẽ ảnh hưởng đến số lượng lao động lớn gấp nhiều lần tại Việt Nam, đặt ra thách thức an sinh xã hội đặc biệt nghiêm trọng.

Tình trạng sụt giảm đơn hàng đã khiến hàng trăm nghìn lao động bị ảnh hưởng. Theo thống kê của Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam, ước tính có khoảng hơn 200 nghìn lao động phải giảm giờ làm, nghỉ luân phiên hoặc chấm dứt hợp đồng lao động ngắn hạn. Các Trung tâm Dịch vụ Việc làm tại các tỉnh công nghiệp trọng điểm cũng đã ghi nhận số lượng hồ sơ đề nghị hưởng Bảo hiểm thất nghiệp (BHTN) tăng từ 10% đến 15% trong các quý gần đây, phản ánh rõ rệt sự biến động và giảm nhu cầu lao động trên thị trường.

Lực lượng lao động lớn này, đặc biệt là lao động nữ lớn tuổi, đang đứng trước ngưỡng cửa thiếu việc làm, ảnh hưởng nghiêm trọng đến sinh kế của hàng triệu hộ gia đình. Lúc này, vai trò của an sinh xã hội không chỉ dừng lại ở việc chi trả Bảo hiểm thất nghiệp (BHTN) mà còn phải mở rộng thành một hệ thống hỗ trợ toàn diện.

Đến hỗ trợ, khuyến khích thành lập HTX

Để tối ưu hóa nguồn lực công và tạo ra hiệu quả lâu dài, các chuyên gia cho rằng, chính sách hỗ trợ phải tập trung vào việc kích hoạt tính linh hoạt của người lao động và tính tự chủ của các đơn vị kinh tế nhỏ.

Hiện nay, một nghịch lý đang tồn tại: các khu vực công nghiệp truyền thống (dệt may, da giày) đang thừa lao động, trong khi các trung tâm kinh tế mới nổi (công nghệ, dịch vụ chất lượng cao, logistics) lại đang thiếu nhân lực trầm trọng. Chính sách hỗ trợ di chuyển lao động là chìa khóa để giải quyết sự lệch pha cung - cầu này.

Thiết lập các cơ chế hỗ trợ thuê nhà, chi phí di chuyển hoặc tạo điều kiện cho các dịch vụ giáo dục, y tế là cần thiết để hạ thấp rào cản di chuyển địa lý. Ví dụ, một công nhân dệt may từ Bình Dương có thể sẵn sàng di chuyển đến một khu công nghệ mới ở phía Bắc nếu chi phí thuê nhà, chi phí nhập học cho con cái và chi phí ban đầu được chính quyền hỗ trợ một phần. Việc chuyển đổi này không chỉ giải quyết thất nghiệp mà còn giúp tăng trưởng GDP ở các trung tâm kinh tế mới. Đây là một khoản đầu tư trực tiếp vào hiệu suất tổng thể của thị trường lao động, thay vì chỉ là khoản chi tiêu cho an sinh.

Bên cạnh đó, việc khuyến khích người lao động bị ảnh hưởng tự tạo việc làm thông qua mô hình kinh tế tập thể là một hướng đi tích cực. Thay vì trông chờ vào sự phục hồi của doanh nghiệp FDI, việc hỗ trợ người lao động thành lập các Hợp tác xã (HTX) dịch vụ hoặc sản xuất là cần thiết với điều kiện của nhiều lao động hiện nay.

Mô hình này cho phép người lao động tận dụng các kỹ năng sẵn có (may mặc, thủ công, dịch vụ bảo trì) để cung cấp dịch vụ cho thị trường nội địa hoặc chuỗi cung ứng nhỏ. Tuy nhiên, Chính phủ cần hỗ trợ vốn mồi và vốn vay ưu đãi nhằm giúp HTX có nguồn lực ban đầu để mua sắm thiết bị, đồng thời hỗ trợ HTX tham gia các sàn thương mại điện tử hoặc ký kết hợp đồng cung ứng với các doanh nghiệp lớn.

Việc khuyến khích phát triển, thành lập các HTX không chỉ giải quyết được bài toán việc làm cho nhóm lao động lớn tuổi khó tái hòa nhập vào môi trường nhà máy, mà còn tạo ra các đơn vị kinh tế tự chủ có khả năng chống chịu tốt hơn với các cú sốc thị trường toàn cầu.

Các chuyên gia tư vấn kinh tế lao động nhận định tấm lưới an sinh không chỉ là lưới cứu hộ, mà phải là bàn đạp giúp người lao động nhảy sang một nấc thang mới trong sự nghiệp. Chính sách hiệu quả phải là chính sách tái đầu tư vào vốn con người.

Khi Việt Nam biến khủng hoảng lao động thành cơ hội để tái cấu trúc nguồn nhân lực sẽ tạo ra một lực lượng lao động linh hoạt, có kỹ năng chuyển đổi và tự chủ kinh tế cao hơn, đáp ứng yêu cầu của nền kinh tế có giá trị gia tăng cao trong tương lai.

Tùng Lâm