Giá cà phê chạm đỉnh, vẫn thấp thỏm sinh tồn

Trong 10 tháng đầu năm 2025, xuất khẩu cà phê Việt Nam đạt 7,41 tỷ USD, tăng tới 63,4% so với cùng kỳ năm trước, một con số kỷ lục đưa Việt Nam tiếp tục giữ ngôi vị nhà xuất khẩu Robusta số 1 thế giới. Giá xuất khẩu bình quân lên đến 5.653 USD/tấn, cao nhất trong vòng 28 năm.

Ngày 27/10, Tổng thống Hoa Kỳ Donald Trump cho biết cà phê sẽ là một phần của thỏa thuận thương mại mới với Việt Nam, theo đó cà phê sẽ được miễn trừ khỏi mức thuế suất 20%. Thông tin tích cực này, cùng với kết quả kinh doanh khả quan của ngành cà phê Việt Nam trong 10 tháng đầu năm 2025, đã tạo cú hích tâm lý mạnh mẽ, củng cố niềm tin của doanh nghiệp vào triển vọng tăng trưởng xuất khẩu và mở rộng thị trường toàn cầu trong thời gian tới.

“Cơn sốt giá” và bóng mây khí hậu

Dù giá tăng mạnh, sản lượng lại giảm gần 10%, và nhiều doanh nghiệp thậm chí không có đủ nguyên liệu để hoàn thành đơn hàng.

“Giá cao không đồng nghĩa với lợi nhuận bền vững. Khi 80% nông hộ sản xuất quy mô nhỏ, thiếu công nghệ và hệ thống tưới tiêu, biến động khí hậu có thể cuốn trôi mọi thành quả chỉ sau một mùa vụ,” ông Nguyễn Nam Hải, Chủ tịch Hiệp hội Cà phê, Ca cao Việt Nam (VICOFA) cảnh báo.

Tây Nguyên, nơi chiếm 90% diện tích cà phê cả nước, đang chứng kiến biến đổi khí hậu khốc liệt nhất trong 20 năm qua. Nhiệt độ trung bình tăng hơn 1°C, mùa mưa ngắn lại, mùa khô kéo dài khiến nguồn nước tưới giảm 25% so với thập kỷ trước.

Tại Đắk Lắk, hàng nghìn hecta cà phê già cỗi đang chết khô, năng suất giảm từ 2,8 tấn xuống còn 2,2 tấn/ha.

“Năm nay hoa ra sớm, mưa đến muộn, năng suất sụt ít nhất 15%,” ông Trịnh Đức Minh, Chủ tịch Hiệp hội Cà phê Buôn Ma Thuột, cho biết.

Sau cơn bão Kalmaegi quét qua Tây Nguyên đầu tháng 11, may mắn là các vùng trọng điểm như Đắk Lắk, Lâm Đồng, Gia Lai tránh được thiệt hại nặng. Song các chuyên gia cảnh báo đây chỉ là khởi đầu cho chuỗi rủi ro khí hậu.

“Một vài cơn mưa trái mùa vào giai đoạn phơi sấy cũng đủ khiến nông dân mất trắng cả vụ,” ông Trịnh Đức Minh nói.

Biến đổi khí hậu đang làm đảo lộn lịch canh tác và chất lượng hạt, trong khi nhu cầu thế giới, đặc biệt là Mỹ và châu Âu, tăng mạnh. Thị trường kỳ hạn London ghi nhận giá Robusta Việt Nam lần đầu vượt Arabica, nhưng niềm vui ấy mong manh, nông dân trồng cà phê đang phải đối mặt với chi phí đầu vào tăng gấp đôi và năng suất giảm do đất thoái hóa, khô hạn.

Nếu không có biện pháp ứng phó, Bộ NN&MT cảnh báo đến năm 2035, diện tích cà phê Việt Nam có thể giảm 10 -15% vì hạn hán và đất bạc màu.

Hiện Việt Nam mới chế biến sâu khoảng 30% sản lượng cà phê, phần lớn còn lại là cà phê nhân thô xuất khẩu. Trong khi đó, giá trị một tấn cà phê hòa tan có thể cao gấp 3 - 4 lần cà phê thô.

“Chúng ta xuất hạt, thế giới bán thương hiệu,” PGS.TS Phạm Anh Tuấn, Viện trưởng Viện Cơ điện Nông nghiệp & Công nghệ sau thu hoạch thẳng thắn.

“Công nghệ chế biến của ta vẫn phụ thuộc nhập khẩu tới 70%, khiến chi phí cao và chất lượng không ổn định.”

Một số doanh nghiệp tiên phong như Vinacafe Biên Hòa, Trung Nguyên Legend, Simexco Đắk Lắk đã đầu tư dây chuyền tiệt trùng UHT, chiết tách dầu tinh khiết bằng ly tâm lạnh và đóng gói vô trùng. Tuy nhiên, quy mô vẫn nhỏ lẻ, chưa đủ tạo chuỗi giá trị quốc gia.

Công nhân Công ty Simexco Đắk Lắk đang thu hoạch cà phê.

Từ hạt thô đến “sức mạnh mềm quốc gia”

Trong khi chuỗi Highlands, Phúc Long, The Coffee House tiếp tục mở rộng nội địa, các thương hiệu Việt vẫn thiếu bản sắc quốc tế. Trên bản đồ cà phê thế giới, không có một thương hiệu Việt nào lọt top 100 toàn cầu (Global Coffee Report 2025). 

Việt Nam chiếm 50% nguồn cung Robusta thế giới, nhưng cà phê Việt hiện chủ yếu xuất khẩu dưới dạng nguyên liệu cho các hãng lớn như Nestlé, Louis Dreyfus, Olam, Tchibo… thay vì mang thương hiệu “Made in Vietnam”.

Ở thị trường Mỹ, nơi tiêu thụ cà phê lớn nhất thế giới, xu hướng chuyển sang Robusta đặc sản đang mở ra cơ hội mới. Song Việt Nam lại chưa đủ sản lượng đặc sản đạt chuẩn quốc tế, và thiếu câu chuyện thương hiệu sau đó, yếu tố khiến người tiêu dùng toàn cầu nhớ đến. Brazil có Café do Brasil, Colombia có Juan Valdez, còn Việt Nam chưa có biểu tượng kể về văn hóa cà phê của mình. 

Chương trình “Thương hiệu quốc gia Cà phê Việt Nam - Coffee of Origin” do Bộ Công Thương khởi động đặt mục tiêu đến 2030, một nửa sản phẩm xuất khẩu có truy xuất nguồn gốc và nhãn hiệu quốc gia. Nhưng tiến độ chậm, khi nhiều địa phương vẫn chưa có mã vùng trồng và hệ thống truy xuất dữ liệu sản xuất.

Từ giữa năm 2024, Quy định chống phá rừng (EUDR) của Liên minh châu Âu có hiệu lực, yêu cầu mọi lô hàng cà phê nhập khẩu phải chứng minh không gây mất rừng. Điều này buộc Việt Nam phải tái thiết toàn bộ chuỗi cung ứng, từ nông hộ đến doanh nghiệp xuất khẩu.

Theo Tổ chức Cà phê Quốc tế (ICO), chi phí tuân thủ EUDR có thể tăng thêm 80 - 100 USD/tấn, nhưng nếu không đáp ứng, Việt Nam có thể bị loại khỏi thị trường châu Âu, vốn chiếm hơn 40% kim ngạch xuất khẩu cà phê.

Doanh nghiệp tiên phong như Intimex Group và Simexco Đắk Lắk đã áp dụng AI và blockchain trong truy xuất nguồn gốc, đầu tư vùng nguyên liệu đạt chuẩn Rainforest Alliance. Đây là hướng đi tất yếu để cà phê Việt tiếp tục hiện diện tại thị trường quốc tế.

“Chúng ta không còn quyền lựa chọn. Xanh hóa sản xuất là điều kiện để tồn tại,” ông Đỗ Hà Nam, Phó Chủ tịch VICOFA khẳng định.

Giá cao có thể giúp ngành cà phê Việt Nam đạt doanh thu kỷ lục 8 tỷ USD trong năm 2025, nhưng giá trị thương hiệu quốc gia vẫn chưa tương xứng.

Các chuyên gia cho rằng đã đến lúc cần một chiến lược toàn diện, không chỉ xoay quanh xuất khẩu, mà phải mở rộng sang chế biến sâu, thương mại điện tử, trải nghiệm du lịch và văn hóa cà phê Việt Nam.

“Chúng ta phải biến cà phê từ nông sản thành biểu tượng quốc gia, giống như cách Hàn Quốc đưa kimchi và điện ảnh ra thế giới,” ông Châu Hữu Trị, Phó Giám đốc Trung tâm Khuyến nông Vĩnh Long, nhấn mạnh.

Bộ NN&MT đang xem xét quy hoạch lại 600.000 ha vùng trồng cà phê bền vững, ưu tiên giống kháng bệnh, canh tác hữu cơ và đầu tư trung tâm logistics cà phê Tây Nguyên. Nếu được triển khai đồng bộ, đây có thể trở thành “cuộc cách mạng thứ hai” cho ngành cà phê Việt.

Phụng Tiên